Талап па, әлде кемсіту ме?

Мұны Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қолдау министрлігінің Даму және зерттеу департаментінің директоры К.Тайжанов мырза нақты цифр тілімен: «Атырау жұмыссыздар саны көптігі бойынша республикадағы алдыңғы қатардағы 7 облыстың біріне жатады. Ондағы жұмыссыздар 1,6 пайызды құрайды. Ал жалақы бойынша ең жоғары еңбек ақыны Атырау мен Маңғыстау тұрғындары иеленеді, яғни орташа жалақы республикалық деңгейдегі 22585 теңгеден 2,5 және 2,2 есе артық», деп 2007 жылғы сәуірдегі мәліметінде түгендеп қойған болатын.

Әрине, жұмыссыздықтың себептері сан алуан. Біреуінің жоғары білімі болмаса, біреуінің кәсіби біліктілігі төмен. Бірақ, бұл мүлде бөлек әңгіме. Біздің айтпағымыз - қолында кәсіби дипломы бола тұра, жұмыссыз сенделген білікті мамандар туралы. Олардың табақтай дипломын тарыдай қылған проблема - шет тілін білмейтіндіктері.

Соңғы кезде газет беттерінен жұмыс берушінің шет тілін, соның ішінде ағылшын тілін білуді талап еткен құлақтандыруларын жиі кездестіруге болады. Тіпті, ол шетелдік болсын, мейлі бірлескен компания болсын, мейлі отандық болсын бұлжымас шартқа айналып отыр. Сонда ол компанияларға білікті маман керек пе, әлде ағылшын тілі керек пе?

Бұл сұрақпен шақшадай басын шарадай қылған білікті маманның бірі - Өлшеу құралдарын бақылаушы (КИП) инженер Олег Калиш. Ол 1974 жылы Гурьев политехникумының құрылыс бөлімін, содан соң 1987 жылы Губкин атындағы Мәскеу мұнай және газ институтын бітірген. Оның шетелдік компанияларда жұмыс істеу тәжірибесі мол. Атыраудағы шет елдік алпауыттардың көш басшысы, Қазақстандағы ең ірі Теңіз мұнай-газ кен орнындағы өндіруші БК «Тенгизшевройлдың» (ТШО-ның) әр түрлі жобаларында 6 жыл істеп, арғы беттен келген қожайынның сырбаз талабына бейімделіп те алған. Бірақ, әр жоба біткен сайын келесі келісім шартқа отыруда Олегті тығырыққа тірейтіні - ағылшын тілін білу мәселесі.

- Таласым жоқ, халықаралық қатынас құралы ретінде ағылшын тілін білу ләзім. Дегенмен, менің жолым болды. Осыншама уақыт ішінде мен ағылшын тілін бір кісідей игеріп қалдым. Өз жұмысыма байланысты техникалық тілде түсіндіре алам. Әрине, стилистикалық қателер бастан асады. Ол әсіресе ағылшынша тестілеуден өткенде анық көрінеді.Бірақ ол басты мәселе емес қой. Ең бастысы, мен шет елдік стандартты меңгердім, жұмысымды да сол талапқа сай атқарам. Сөйте тұра, бір келісім шартты тауысып, келесі жұмысқа орналасарда бұл мәселе ылғи да көлденең шығады. Қоятын талаптары- ағылшынша нашар сөйлейсің. Әсіресе, соңғы іліккен жұмыс орыным - "Agip КСО" халықаралық консорциумының Қарабатандағы мұнай мен газ тазарту жөніндегі зауыттары кешеніне жұмыс іздеп барғанымдағы осы тұрғыдағы талабы қатты болды, - дейді ол.

Бұл тек бір маманның басындағы проблема емес. Талай білікті кәсіби мамандар ағылшын тілін жетік білмегендіктен жұмыс таба алмай жүр.

Расында да, жұмысқа алушылар алдарындағы маманның еңбек өтілі мен біліктілігін неге сараламайды? Егер талаптары ағылшын тілі болса, неге білікті маманды алып ағылшын тілін үйрететін дайындық курсында оқытпайды?

Шетелдік компаниялардың дені отандық мамандардың кәсіби біліктілігін жоққа шығарады. Бәлкім бұл сынықтың табылған сылтауы болар да, шетелдік компаниялардың табан тірер ілгегіне айналып, шетелден «кәсіби» маман тасуға мүмкіндік берер, деген пайымын айтады О.Калиш:

- Бір түсінбейтінім - егер біздің отандық кәсіби мамандардың біліктілігі төмен болса, Атыраудағы қаншама зауыттар жобаларын, реконструкциясын, құрылысын кім жүзеге асырды? Мен жұмыс барысында зертханада, жіберу-қалпына келтіру бригадасында, құрылыс саласында мамандығыма сәйкес көп жұмыс істедім. ТШО-да істеу барысында кәсіби біліктілігі өзімнен төмен талай шетелдік маманды көрдім. Бірақ, олардың екі артықшылығы бар: бірі- ағылшын тілін біледі, екіншісі – Еуропадан келген. Сондықтан да 10 есе жоғары жалақы алады, әрі жуынатын бөлмесі, дәретханасына дейін бөлек, жеке бөлмеде тұрады. Еш білімі жоқ филиппиндерді де, үндістерді де көрдім. Ағылшынша сайрағаны арқасында олардың да жағдайлары да, жалақылары да жаман болған жоқ.

Мәселен, филиппиндер «бақылау жөніндегі инспектор» деген қызметті атқарды. Менің де алдағы жұмыстың қысқаруына байланысты осы қызметті атқаруыма тура келді. Сондағы менің байқағаным, супервайзер бола тұра (супервайзер - бақылау жөніндегі инспектордан жоғары саналады) менің жалақым бақылау жөніндегі инспектор жалақысымен пара-пар болса, дәл осы қызметті атқарған басқа отандық маман-жігіттер олардан 50 пайызға кем жалақы алды. Ал, ойлай беріңіз, әділдік қайда, біз қайда?

Барлық шетелдік компаниялар арасында сәйкес мамандықтар бойынша өзара белгіленген жалақы түрі бар. Қай-қайсысы да содан асырмайды. Талай рет қатар істейтін жергілікті әріптестермен бірлесе отырып қалай біз өз құқығымызды қорғай аламыз, қалай жалақымызды жоғарлатуды талап ете аламыз деп бас қатырдық. Бір нәрсеге көзіміз жетті. Сұрақтың жауабын да таптық – ешқашан.Себебі, жұмысқа орналасарда қол қойған келісім шартта жалақы кесімді түрде белгіленген, ал қарсылық шеруі жайлы ойламай-ақ та қоюға болады, оған да шартта шегеленіп тиым салынған.

Тіпті, оны айтасыз, есіме енді түсіп отыр, 2000 жылдары PFD-ға (ТШО-ның бас мердігері) жұмысқа қабылданарымда «қандай жағдай болмасын ешкімге ешуақытта шағым жасамаймын» деген қағазға қол қойдыруға мәжбүрлеген болатын. Одан бас тартқанымда «бұл біздің компанияның талабы, келіспесеңіз жолыңыз болсын!» деп кетер жағымды сілтеген еді. Біздің құқығымызды Конституциямызда, Еңбек кодексі де қорғай алмайды, шала-жансар кәсіподағымыздың қолынан ешнәрсе келмейді. Ендеше тығырықтан шығар жол біреу- ол жұмысқа қабылданғаныңа разы болып, үнсіз ғана бәріне төзу.

Халықаралық еңбек ұйымы декларациясына (1988 ж. «Еңбек төңірегіндегі негізгі принциптер мен құқықтар жөнінде») негізделіп жасалған Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің орындалуы, ратификациясына қарамастан, осы ұйымға мүше барлық мемлекеттер үшін, соның ішінде оған мүше Қазақстан үшін де міндетті саналады. Ал Қазақстан Республикасы Конституциясының 14 бабының 2 тармағында: «Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды» деп жазылған.